Άμμος, σόδα και «κάτι άλλο»

Φτιαγμένο μόνο από άμμο και σόδα το γυαλί δεν έδειχνε να είναι σταθερό. Με την επίδραση του νερού, ακόμα και με την υγρασία της ατμόσφαιρας, παρουσίαζε μια αργή αλλά σταθερή αποσύνθεση.  Το πρώτο από τα μυστικά της σταθερότητας πρέπει να ανακαλύφθηκε τυχαία, σε κάποια εποχή όταν η άμμος που είχε χρησιμοποιηθεί έτυχε να περιέχει και σπασμένα κοχύλια. Τα κοχύλια περιείχαν «κάτι» το οποίο η απλή εμπειρία αδυνατούσε να ανιχνεύσει και η Χημεία επιστήμη δεν είχε ακόμα γεννηθεί.

Πολλούς αιώνες αργότερα όταν πια η Χημεία είχε πλέον ενηλικιωθεί και μπορούσε πια να εκφράζεται στη γλώσσα των χημικών ενώσεων θα διέκρινε ότι η άμμος περιείχε οξείδιο του πυριτίου, η σόδα περιείχε ανθρακικό νάτριο και τα κοχύλια ανθρακικό ασβέστιο  και θα γνωμάτευε ότι αυτό το «κάτι» που εξασφάλιζε τη σταθερότητα του γυαλιού ήταν οξείδιο του ασβεστίου  το οποίο  θα μπορούσε κανείς να  βρει από τον ασβεστόλιθο.

 

Κοκτέιλ οξειδίων

Η Χημεία δίδαξε δηλαδή τους υαλουργούς  ότι η μια καλή συνταγή για την κατασκευή γυαλιού ήταν 73% οξείδιο του πυριτίου από την άμμο, 17% οξείδιο του νατρίου το οποίο πρόσφερε η σόδα και 5% οξείδιο του ασβεστίου από ασβεστόλιθο, από μαρμαρόσκονη  ή από κοχύλια της θάλασσας. Στη συνταγή ανάλογα με τις επιδιώξεις μπορούσαν να προσθέσουν και 5% οξείδιο του αργιλίου ή οξείδιο του μαγνησίου. Το γυαλί ήταν, τελικά ένα κοκτέιλ οξειδίων. Για πολλούς αιώνες οι υαλουργοί της ανατολικής Μεσογείου τη σόδα την έβρισκαν στο έδαφος της Αιγύπτου την προμηθεύονταν μέχρι και τον 8ο αιώνα οπότε άρχισε να εξαντλείται και η ανάγκη έσπρωξε την ανθρώπινη σκέψη στο να αναζητήσει μια πρώτη ύλη διαφορετική. Μια υποψία των ανθρώπων κατασκευαστών εκείνης της εποχής,  οι οποίοι επί αιώνες έφτιαχναν διάφορα πράγματα, αξιοποιώντας τα υλικά του πλανήτη και πορευόμενοι  χωρίς να υπάρχει επιστήμη,  έγινε σιγά σιγά βεβαιότητα.  Η τέφρα από τα φύκια barilla περιείχε σόδα. Κατά τους αιώνες που ακολούθησαν το μεσογειακό γυαλί θα έπαιρνε τη σόδα του από την τέφρα των θαλάσσιων αυτών οργανισμών.

 

Βενετσιάνικο crystallo

 H χαλαζιακή άμμος, ακόμα και αυτή που τη χαρακτηρίζουμε λευκή,  δεν είναι κατάλευκη, αλλά έχει ένα καφετί χρώμα. Το χρώμα της αυτό  οφείλεται σε οξείδια του σιδήρου τα οποία αφήνουν τελικά στο γυαλί την πράσινη απόχρωση. Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά στις παλιές γυάλινες μποτίλιες. Το καθαρό γυαλί φτιάχνεται από ανόθευτα υλικά και αυτό φαίνεται να το κατάλαβαν πρώτοι οι Βενετσιάνοι.  Το δικό τους γυαλί το έφτιαχναν από κατάλευκα  χαλαζιακά βότσαλα που υπήρχαν άφθονα στις όχθες του ποταμού Ticino. Τα βότσαλα τα έψηναν στο φούρνο και στη συνέχεια τα θρυμμάτιζαν πριν τα αναμείξουν με τη σόδα. Το γυαλί που έφτιαχναν ήταν εκπληκτικά καθαρό, λεπτοφυές, χωρίς καθόλου χρώμα έτσι που κατάφερναν με αυτό να δημιουργούν ντελικάτα και περίπλοκα γυάλινα αντικείμενα. Στην αυγή του 15ου αιώνα μια καινούρια ιταλική λέξη, 

η crystallo,

έκανε την εμφάνισή της ως  όνομα για το βενετσιάνικο γυαλί το οποίο όμως ήταν αρκετά ευαίσθητο στην υγρασία της ατμόσφαιρας κι αυτό διότι δεν περιείχε μεγάλη ποσότητα οξειδίου του ασβεστίου . 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


Οι Βενετσιάνοι ήταν οι μεγάλοι δάσκαλοι αλλά δεν ήταν μόνο αυτοί. Τον 16ο αιώνα στη Φερράρα, στην Πάντοβα, στη Ραβέννα, στη Μπολόνια, εύρισκες υαλουργούς κι όταν την άνοιξη του 1644, στη Φλωρεντία,  ο Τοριτσέλι χρειάστηκε ένα μακρύ σωλήνα σφραγισμένο στο ένα άκρο ώστε να «φυλακίσει» μέσα του, πάνω από τον υδράργυρο, το κενό και να μετρήσει την ατμοσφαιρική πίεση,  ήθελε βέβαια ο σωλήνας να είναι γυάλινος έτσι ώστε να μπορεί να βλέπει τι συμβαίνει μέσα, να βλέπει τη στήλη του υδραργύρου με τα μάτια του και πάνω από τη στήλη ένα χώρο  που έπρεπε να είναι το πρώτο χειροποίητο ΚΕΝΟ.  Τον είχε ανάγκη αυτόν τον γυάλινο μακρύ σωλήνα από γυαλί, τον αναζήτησε στους υαλουργούς της Τοσκάνα και τελικά τον βρήκε. Τον γέμισε με υδράργυρο και στη συνέχεια  τον ανέστρεψε, διατηρώντας τον κατακόρυφο,  έβαλε με προσοχή το κάτω ανοικτό άκρο του σωλήνα μέσα στον υδράργυρο ενός δοχείου και ΕΙΔΕ ΜΕ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ότι μέσα στον γυάλινο κατακόρυφο σωλήνα ο υδράργυρος κατέβηκε για να δημιουργηθεί πάνω από την υδραργυρική  στήλη μέσα στον κατακόρυφο σωλήνα μια περιοχή που έπρεπε να είναι το κενό ένας χώρος χωρίς αέρα,  χωρίς τίποτα.

Η πρακτική του να  χρησιμοποιούν στην υαλουργία οξείδιο του μολύβδου έκανε την εμφάνισή της στη Βενετία διακόσια χρόνια αργότερα στις αρχές δηλαδή του 17ου αιώνα.

Η φήμη των Βενετσιάνων τεχνητών εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη και μετά τον 16Ο αιώνα τα η υαλουργία άρχισε να ανθίζει σε όλο σχεδόν τον ευρωπαϊκό βορρά.

 

Γυαλί από ποτάσα.  Γυαλί Βοημίας.

Στα βορειότερα της Ευρώπης όπου η σόδα ήταν δυσεύρετη  και τα δάση πολύ περισσότερα οι Βοημοί κατασκευαστές επινόησαν τη λύση ΠΟΤΑΣΑ, ανθρακικό κάλιο θα έλεγαν οι χημικοί μερικούς αιώνες αργότερα.  Η ποτάσα περιέχεται στην τέφρα ορισμένων φυτών όπως οι οξυές των δασών και οι φτέρες. Τα δάση που ήταν κοντά σε θάλασσα έγιναν η βασική πηγή πρώτης ύλης γι αυτό που το έλεγαν «γυαλί των δασών».  Το γυαλί από ποτάσα, σε σχέση με το γυαλί από σόδα,  έδειχνε όμως ακόμα πιο ευαίσθητο στην επίδραση της υγρασίας και η παρουσία ασβεστόλιθου ήταν αναγκαία και σε αυτό. 

Κατά το τέλος του 17ου αιώνα όταν το βενετσιάνικο κρύσταλλο κυριαρχούσε, οι Βοημοί,  Μποεμιέν, όπως τους έλεγαν οι Γάλλοι, ανακάλυψαν ότι η προσθήκη  κιμωλίας στην κατασκευή του θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα γυαλί πολύ πιο λαμπερό συγχρόνως αρκετά παχύ και σκληρό ώστε να χαράσσεται. Το καινούριο ΚΡΥΣΤΑΛΛΟ ΒΟΗΜΙΑΣ ενώ έκανε την εμφάνισή του σε μια προσπάθεια να μιμηθεί το βενετσιάνικο ΜΟΥΡΑΝΟ κατάφερε να γίνει το πιο περιζήτητο γυαλί στην Ευρώπη του 18ου αιώνα. Οι Βενετσιάνοι βρίσκονταν αρκετά μακριά ώστε να μπορέσουν να απαγορεύσουν την εισαγωγή του.

Η μόδα όμως συνεχώς άλλαζε και η ανακάλυψη του αγγλικού «γυαλιού από μόλυβδο προκάλεσε κραδασμούς στην κυριαρχία του βοημικού κρύσταλλου. Κατά το τέλος του 18ου αιώνα οι Ευρωπαίοι αναζητούσαν με μανία αγγλικό γυαλί με μόλυβδο και η σχετική μόδα διατηρείται μέχρι και σήμερα μολονότι  έχει κάπως αρχίσει να ξεθωριάζει.

Μετά το 1830 για να ανταγωνιστούν τους άγγλους υαλουργούς οι Μποεμιέν έκαναν τη μεγάλη αντεπίθεση προσθέτοντας στο γυαλί χρώμα. Άνοιξε έτσι μια καινούρια εποχή άνθισης του κρύσταλλου Βοημίας κατά την οποία στην περιοχή της Πράγας βρίσκονταν συγκεντρωμένοι οι περισσότεροι ζωγράφοι, κόφτες χαράκτες γυαλιού σε σχέση με οποιοδήποτε άλλο μέρος του κόσμου.

Όλες οι τεχνικές δημιουργίας διακοσμητικού γυαλιού ήταν ενταγμένες σε μια φρενήρη προσπάθεια να αντιπαρατεθούν στους Άγγλους, στους Βενετσιάνους αλλά και στους Γάλλους ανταγωνιστές. Σε λίγα χρόνια οι διακοσμητές γυαλιού ήταν περισσότεροι από όσους χρειάζονταν για τις ανάγκες της ζήτησης με αποτέλεσμα να αρχίσει η έξοδος των Μποέμ προς το εξωτερικό. Οι Τσέχοι ξενιτεμένοι τεχνίτες απλώθηκαν σε όλο τον κόσμο. Τους έβρισκες στην Ιρλανδία, στη Σουηδία, στη Νέα Υόρκη, στη Γερμανία, στην Ολλανδία ακόμα και στην Αργεντινή.

 

Φως, Ολλανδία  και γυαλί

Στην Ολλανδία η υαλουργία έκανε την εμφάνισή της στα μέσα του 16ου αιώνα και δεν είναι τυχαίο ότι άνθησε κατά τα χρόνια που ακολούθησαν σε μία δηλαδή εποχή που για τους Ολλανδούς συμβολίζεται με το φως. Για την Ολλανδική κοινωνία της εποχής το φως εκφράζει την    ελευθερία της σκέψης αλλά συγχρόνως το φως είναι παρόν στη ζωγραφική   στους εξαίσιους πίνακες του Ρέμπραντ και του Βερμέερ, στο έργο του Σνελλ για τον νόμο τη ς διάθλασης και στην ανακάλυψη του μικροσκοπίου και του τηλεσκοπίου. Δεν είναι συμπτωματικό ότι κατά την αυγή του 17ου αιώνα η εκτεταμένη χρήση του  γυαλιού για την κατασκευή φακών οδήγησε στις δύο μεγάλες ανακαλύψεις .    

Ο Λέβενχουκ βασιζόμενος στον μεγεθυντικό φακό που χρησιμοποιούσαν οι υφαντουργοί για να εξετάζουν την ποιότητα των υφασμάτων κατασκεύασε το πρώτο επιστημονικό μικροσκόπιο με το οποίοι ο άνθρωπος θα εξερευνούσε έναν καινούριο κόσμο τον κόσμο των μικροβίων σε μια σταγόνα νερό. Το 1608, ένας άλλος Ολλανδός, ο Λίπερσι έφτιαξε το πρώτο τηλεσκόπιο και ένα χρόνο αργότερα ο Γαλιλαίος χρησιμοποίησε ένα παρόμοιο τηλεσκόπιο για να ερευνήσει το ουράνιο στερέωμα .

                                        

 

Γυαλί με μόλυβδο. Η ώρα της Αγγλίας

Γυαλί που περιείχε οξείδιο του μολύβδου έφτιαχναν στην Κίνα πριν από τον 10ο αιώνα αλλά το «γυαλί με μόλυβδο» που άρχισαν να φτιάχνουν στις αρχές του 17ου αιώνα στο  Μουράνο, το νησάκι  του κόλπου της Βενετίας,  οι βενετσιάνοι υαλουργοί ήταν αυτό που δημιούργησε παράδοση στην κατασκευή εξαιρετικού γυαλιού. Το «γυαλί με μόλυβδο» ήταν εντυπωσιακό στην εμφάνιση, λαμπερό και στιλπνό, ανθεκτικό και βέβαια βαρύτερο από το γυαλί σόδας.

Μετά το 1670 οι Άγγλοι υαλουργοί άρχισαν κι εκείνοι να φτιάχνουν γυαλί με ποτάσα και μόλυβδο η ποιότητα του οποίου μπορούσε να συγκριθεί με εκείνη του βενετσιάνικου. Μία τυπική «συνταγή» της εποχής,  πρότεινε 55% άμμο, 10% ποτάσα και 35% οξείδιο του μολύβδου. 

Στο μεταξύ, το 1657,  οι Άγγλοι υαλουργοί είχαν μπορέσει να ικανοποιήσουν στις ερευνητικές αναζητήσεις του Robert  Boyle   και να του φτιάξουν ένα μεγάλο γυάλινο κώδωνα από τον οποίο εκείνος θα αφαιρούσε τον αέρα και θα ενίσχυε την υποψία ότι ο ήχος δεν διαδίδεται στο κενό και πέντε χρόνια αργότερα, το έτος δηλαδή 1662,  ένα γυάλινο σωλήνα σε σχήμα ύψιλον κλειστό στο ένα άκρο στον οποίο εκείνος, σε συνεργασία με τον Robert Hook θα έβαζε υδράργυρο, θα παγίδευε τον αέρα στο ένα σκέλος του σωλήνα πάνω από τον υδράργυρο και θα κατάφερνε να μετρήσει ταυτόχρονα τον όγκο και την πίεση του αόρατου αέρα ενώ 

 

 

 

 

 


στη διάρκεια της ίδιας δεκαετίας ο Νεύτων κατάφερε να  προμηθευτεί τον περίφημο γυάλινο σωλήνα, να δημιουργήσει κενό και να προσφέρει σοβαρό στήριγμα στην ιδέα ότι « στο κενό όλα τα αντικείμενα πέφτουν ταυτόχρονα».

Ωστόσο το αγγλικό γυαλί με μόλυβδο, που άρχισε να βελτιώνεται μετά το 1670, δεν έμενε στην ιστορία σαν υλικό για την κατασκευή γυάλινων δοχείων αλλά για τις απρόβλεπτα ενδιαφέρουσες οπτικές ιδιότητές του οι οποίες μάλιστα αναγνωρίστηκαν πέντε τουλάχιστον δεκαετίες μετά την «ανακάλυψή» του και οδήγησε τους κατασκευαστές στο να φτιάξουν εξαιρετικούς φακούς για καινούρια αγγλικά τηλεσκόπια,  πολύ καλύτερα από εκείνο που είχε ο  Newton, για τα καινούρια μικροσκόπια που ήταν πολύ ανώτερα από εκείνο του Robert Hook και γυάλινα πρίσματα  πολύ καλύτερης ποιότητας από εκείνο που πυροδότησε τη σκέψη του Newton.                                     

 

 

 

 

 Το γυάλινο πρίσμα, ο Νεύτων και οι καρδιές των άστρων

Το φως πέφτει  στο γυάλινο πρίσμα και αποκαλύπτει το μεγάλο «προσωπικό του» μυστικό, ότι περιέχει δηλαδή  όλα τα χρώματα. Αυτό βέβαια δεν είναι παρά μια ιδέα  διατυπωμένη για πρώτη φορά από τον Νεύτωνα την οποία ουδέποτε υιοθέτησαν οι ρομαντικοί

Η συνεισφορά του Νεύτωνα δεν βρίσκεται στο το ότι έδειξε στους ανθρώπους πως με το γυάλινο πρίσμα δημιουργούνται χρώματα αλλά στην πρόταση που έκανε για να εξηγήσει το φαινόμενο. Η πρόταση περιείχε τόλμη καθώς ερχόταν σε μετωπική σύγκρουση με ιδέες καθιερωμένες και πεποιθήσεις ριζωμένες στην κοινή γνώμη της εποχής. Εκείνο βέβαια που έφερνε τη σύγκρουση ήταν το ότι το λευκό φως δεν είναι ενιαίο, καθαρό και αδιάσπαστο  αλλά ένα σύνθετο φως που τα συστατικά του είναι όλα τα χρώματα της ίριδας.   

Και με το γυάλινο πρίσμα έμελλε να φτιάξουν οι άνθρωποι φασματοσκόπια για να ανακρίνουν το

φως των άστρων και εκείνο να ομολογήσει ότι οι αστρικές καρδιές περιέχουν ακόμα και σίδερο.

 

 

Tο γυαλί του 20ου αιώνα

Ερωτευμένος με το γυαλί

Σύγχρονη υαλουργία Ελλάδας.

Αποχρώσεις και οξείδια

Ανακύκλωση